Ukubat
İSLAM HUKUKUNDA SUÇLAR VE CEZALAR
Dr. İlhan AKBULUT
İslam dini iman, ibadet, muamelât (muameleler) ve ahlâk alanlarındaki
prensiplerin uygulanmasını sağlamak, bunlarla ilgili emir ve yasakların
ihlalini önlemek, ferdi ve içtimai hayatı bütün yönleriyle ıslah etmek
maksadıyla gerek dünya gerekse ahiret hayatına yönelik olarak birtakım
özendirici veya caydırıcı tedbirler almıştır. Bu tedbir ve müeyyidelerin
tamamı ceza kavramının kapsamı içindedir.
İslam hukuku, suç ve ceza konularını "Ukubat" adı altında toplamıştır1.
İslam hukukunun ilk ve en esaslı kaynağı olan Kuran'da Ukubat diye ayrı bir
bölüm yer almamaktadır. Ancak Kuran hükümlerinin sınıflandırılmasında
ceza hukuku kapsamına giren konular, "Ukubat" adıyla anılır ve ayrıca
İslam hukukunun ana kaynaklarından olan Sünnet, İcma ve Kıyas yoluyla
elde edilen ceza hükümlerini de kapsar2.
I. İslam Hukukunda Suçlar
İslam hukukunda suçlar üç kısma ayrılmaktadır:
1) Birinci Kısım Suçlar: Bunlar, katil (cinayet'ün nefis), yani bir
kimseyi öldürmek veya bir kimseyi çeşitli şekillerde yaralamak (cerh)
suçlarıdır. Görüldüğü gibi bu suçlar, "hakkı ademiye" denen şahsın haklarına
karşı işlenen fiilleri kapsamına alırdı3. Bu suçlarda kişisel haklara üstünlük
* Yedi tepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi.
1 ÜÇOK, Coşkun, "Osmanlı Kanunnamelerinde İslam Ceza Hukukuna Aykırı Hükümler",
Ankara Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt:III, Sayı:l, İstanbul 1946, s.126; "Ukubat Ceza ve
Azap anlamındadır. Darp ile, hapis ile kat'ı uzuv ile veya katil ve recm ile yapılabilir. Cem'i
ukubattır", bk. Ömer Nasuhi BİLMEN, Hukuku İslamiye ve Istilahatı Fıkhiye Kamusu, CJII,
İstanbul 1950, s.26; Ayrıca bk. Muhammed Şharif, Crimes and Punishment in İslam, Lahore,
1972; Ali ŞAFAK, İslam Ceza Hukuku, Erzurum 1978; Cevat AKŞİT, İslam Ceza Hukuku ve
İnsani Esasları, İstanbul 1976.
2 GÖKÇEN, Ahmet, Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Kanunları ve Bu Kanunlardaki Ceza
Müeyyideleri, İstanbul 1989, s.3.
3 DÖNMEZER, Sulhi-ERMAN, Sahir, Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku, 7. Bası, C.I, İstanbul
1979, s. 127; ÖNDER, Ayhan, Ceza Hukuku Dersleri, İstanbul 1992, s.34.
168 AKBULUT Yıl 2003
tanındığından af ve sulh geçerlidir. İslam hukukunda katlin beş çeşidi vardır:
Amden katil (bilerek isteyerek), şibih amit (kasıt benzeriyle), hataen katil,
hata mecrasına cari katil (hataya benzer bir fiil), teşebbüsen katil.
Cerhin ise dört çeşidi vardı: Amden cerh, hataen cerh, hata hükmünde
cerh, teşebbüsen cerh.
2) İkinci Kısım Suçlar: Bu suçlar, Kuran tarafından gösterilmiş olup,
Allah'a karşı işlenen suçları kapsamına almaktadır4. Bunlar İslam
toplumunun yararlarına dokunan suçlardır. Hırsızlık, zina, şarap İçme, kazif
veya zina iftirası, yol kesme, irtidat veya ridde denilen İslam dinini terk
etmek gibi suçlardır. Bu suçlarda, suçtan zarar görenin şikayette bulunması
gerekmezdi. Çünkü bunlar insanların birarada yaşamaları için kurulmuş olan
düzeni bozar ve böylece Allah'a karşı işlenmiş olarak kabul edilirdi5. Bu
belli suçların işlendikleri mahkeme önünde kesinleşince artık af ve sulh
geçerli olmazdı. Cezaların miktarı da değişmez olduğundan, bu cezalarda
arttırma veya indirmenin yapılması da mümkün değildir6. Ancak, suçlu
suçunu kabul etmez ve toplanan delillerle de suçluluğu ispatlanamazsa Allah
merhametli olduğu için affedeceğinden, hakimin cezalandırma yoluna
gitmemesi tavsiye edilmiştir7. Bu çeşit suçları kavuşturma görevi, devlet
başkanına veya onun hakimine düştüğü gibi, her iyi Müslüman'ın da, böyle
suçları ihbar etmek yükümlülükleri vardı8. Ancak, kazif (zina yapan) ve
hırsızlık suçlarında şikayet ve talep zorunlu olmaktadır9.
3) Üçüncü Kısım Suçlar: Taziren cezalandırılan fiiller bu gruba
girmektedir. Bilindiği gibi taziri gerektiren suçlar; hakkında ayet ve hadis
gereği herhangi bir hükmün (nassın) bulunmadığı, ceza takdirinin hakime
bırakıldığı suçlardır. Tazir sözcüğü yasaklamak, cezalandırmak, zorlamak,
reddetmek, terbiye etmek, anlamında kullanılmaktadır. İslam hukuku
kaynaklarında gerek suç, gerek karşılığında cezası gösterilmiş olmamakla
beraber, kişilere veya kamuya zarar verdikleri için ulülemr tarafından
cezalandırılan fiiller olarak geçmektedir10. Devlet başkanı veya ona vekalet
eden hakim, suçluyu ve suçun toplumdaki durumunu gözönüne alarak cezayı
takdir eder.
4 DÖNMEZER, Sulhi-ERMAN, Sahir, age., s.128; ÖNDER, Ayhan, age., s.34.
5 ÖNDER, Ayhan,age., s.34.
6 AKŞİT, Cevat, İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları, İstanbul 2000, s.77.
7 ARTUK, Mehmet Emin-GÖKCEN, Ahmet-YENİDÜNYA, A.Caner, Ceza Hukuku Genel
Hükümler, C.I, İstanbul 2002, s.89.
8 ÜÇOK, Coşkun, age., s.129.
9 Kazif hakkında bk. UDEH, Abdülkadir, Mukayeseli İslam Hukuku ve Beşeri Hukuk (Çev.
Ali ŞAFAK), C.4, Ankara 1991, s.121 vd.
10 DÖNMEZER, Sulhi-ERMAN, Sahir, age., s.128; Metin HÜLAGU, İslam Hukukunda
Hapis Cezası, Rey Yayıncılık, Kayseri 1996, s.37.
C.52Sa.l İSLAM HUKUKUNDA SUÇLAR VE CEZALAR 169
İslam hukukuna göre, devlet aleyhine işlenen suçlar, "taziren"
cezalandırılan suçlar grubuna girmektedir. Yani bu gibi suçların, nelerden
ibaret bulunduğu, islam hukukunun metin halindeki kaynaklarında
gösterilmiş değildir. Fakat, failleri, yine islamm ana prensiplerine göre
"veliyyüTemr" ve onun naipleri olan hakimler ve "vülatı ceraim" denilen
memurlar cezalandırabilirlerdi".
II. İslam Hukukunda Cezalar
İslam dininin ana kaynağı olan Kuran ve Sünnet İslam ceza hukukunun
da asli kaynağı olup bu alandaki temel prensipleri ve amaçları belirler. İslam
hukukçuları ve hukuk ekolleri ise bu esas amaçların günlük hayata
uygulanma tarz ve şartlarıyla ilgili hukuki yorum ve ayrıntıyı geliştirerek
kendi devir ve toplumlarının problemlerini bu çerçevede çözmeye
çalışmışlardır. Bu sebeple İslam ceza hukukunun klasik yapısı Kuran, sünnet
ve İslam hukukçularının İçtihadları şeklinde hiyerarşik üç merhalede
oluşmuştur. Kuran ve Sünnet'in belirlediği cezalar netice itibariyle İslam'ın
korunmasını esas aldığı beş temel değerin yani akıl, din, can, ırz ve malın
korunmasını, insanların genel ve özel yararını bir denge içinde gözetmeyi
hedef alır. Bu cezalar, İslam'ın kötülüğü önleyip iyiliği hakim kılma ilke ve
gayretinin bir parçasıdır12.
Cezalandırmanın amacı, genelde suçun aleniyetine ve yayılmasına
engel olarak içtimai vicdanı ve yapıyı korumak, özelde ise suçu önlemek,
suçluyu te'dib (terbiye verme) ve ıslah etmektir. İslam dini, şahsi hakların
ağır bastığı cezalar da dahil olmak üzere cezalandırmayı devlete ait bir hak
ve görev kılmakla hem devlet ceza hukuku fikrini tesis etmiş, hem de kısasın
infazında, diyette ve hadleri uygulamada düzensizlikleri, haksızlık ve
aşırılığı, eşitsizliği ve şahsi düşmanlıkları ortadan kaldırarak cezalandırmayı
kanuni, genel ve adli esaslara bağlamıştır.
İslam hukukunda cezai müeyyideler çeşitli yönlerden farklı ayrımlara
tabi tutulabilir. Amaçladıkları hak ve menfaatlerin mahiyetleri itibariyle
cezalar hayata, bedene, şahsiyete, mal varlığına veya şahsın temel hak ve
hürriyetlerine ilişkin olabilir. Suçun doğrudan doğruya karşılığı olan cezaya
"asli ceza" denilir Bu cezayı infaz imkanı olmayınca onun yerine geçen
"bedel ceza" dan veya asli cezaya ilave olarak verilebilen "ek ceza" dan söz
edilir. Suçun ihlal ettiği hakkın, diğer bir deyişle cezanın infazında hakim
olan hakkın mahiyetine göre cezalar Allah-toplum hakkına taalluk eden
cezalar, şahsi haklarla ilgili cezalar, her iki hakkın da bulunduğu cezalar
11 ÖZEK, Çetin, Devlet Başkanına Karşı Suçlar, İstanbul 1970, s.89.
12 BARDAKOĞLU, Ali, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, "Ceza" Maddesi, Cilt:7,
İstanbul 1993, s.472.
170 AKBULUT Yıl 2003
şeklinde üçlü bir ayrıma tabi tutulabilir. Bununla birlikte cezaların en çok
bilinen tasnifi, sari (kanun koyan, şeriat koyan) tarafından belirlenip
belirlenmediğine göre yapılan ve suçun çeşidini de dikkate alan ayrımdır.
Bunlar; had, kısas, ta'zir ve diyet'tir13.
Cezalar ve uygulama usullerini biz de, Allah'ın haklarına karşı işlenen
suçlara verilen cezalar, kulun, yani bireyin çıkarlarına karşı işlenmiş olan
suçlara verilen cezalar ve taziren cezalandırılan fiillerin cezaları şeklinde
inceleyeceğiz.
1) Şahsın Haklarına Karşı İşlenen Suçların Cezası: Bu cezalar,
"kısas" ve "diyet" tir. "Hakkı ademiye" denen şahsın haklarına karşı işlenen
suçlar, doğrudan kişiyle ilgilidirler14.
a) Kısas: Cinayette ödeşme olarak tanımlanabilecek olan kısas, gerek
öldürme ve yaralama gerek herhangi bir uzvun yok edilmesi veya işe
yaramaz duruma getirilmesi şeklinde işlenen suçların faillerinde, olanak
elverdiği taktirde, işledikleri suçun aynı ile cezalandırılmasıdır15. Kısas cana
karşı ve uzva karşı kısas olmak üzere ikiye ayrılmaktaydı. Uygulanabilmesi
için fiilin bilerek veya isteyerek işlenmesi, failin ergin ve mümeyyiz olması,
öldürülenin hayatının şeriatça sürekli olarak korunmuş bulunması, öldürenin
füru, kölesi veya furuunun kölesi olmaması gerekirdi.
Kasten adam öldürme suçunu işleyene kısas uygulanır. Burada cana
karşı yapılan kısas, candır. İslam hukukçuları, kastı saptamada bazı ölçüler
koymuşlardır. Nitekim, eğer fail eylemini, kesici, delici ve parçalayıcı bir
aletle işlemişse bu, onda öldürme kastının mevcudiyetini gösterir. Bir
bakıma kastın var olup olmadığı, ancak katilin kullandığı vasıtaya bakılarak
tespit edilir. Kılıç, bıçak, ok mızrak, keskin taş, sivri ağaç gibi şeyler katil
aleti sayılır. Yakarak öldürmek, kasten adam öldürmeye, dayak atarak
öldürmek ise, kasıt benzeriyle öldürmeye girer16. Ebu Hanife ise, sadece, bir
uzvu vücuttan ayırabilecek bir silah ile, işlenen fiili, kasten işlenmiş sayar.
13 BARDAKOĞLU, Ali, age., s.473.
14 ARTUK- GÖKÇEN - YENİDÜNYA, age., s. 98; Aynca bk. Hüseyin Tekin GÖKMENOĞLU,
İslam'da Şahsiyet Haklan, Ankara 1996, s. 75 vd.
15 BİLMEN, Ömer Nasuhi, age., s.19; Sabri Şakir ANSAY, Hukuk Tarihinde İslam Hukuku,
3. Bası 1958, s.282; DÖNMEZER-ERMAN, age., s.129; Ayhan ÖNDER, age., s.35; Hasan
Tahsin FENDOĞLU, Türk Hukuk Tarihi, İstanbul 2000, s.459; ÜÇOK, Çoşkun-MUMCU,
Ahmet-BOZKURT, Gülnihal, Türk Hukuk Tarihi, Ankara 1999, s.75; Akif AYDIN, Türk
Hukuk Tarihi, İstanbul 1999, s. 160 vd.
16 ARTUK-GÖKCEN-YENİDÜNYA, age., s.100; SCHACHT, Joseph, İslam Hukukuna Giriş
(Çev. Mehmet Dağ-Absülkadir Şener), Ankara 1977, s. 188; KESKİOĞLU, Osman, Fıkıh
Tarihi ve İslam Hukuku, Ankara 1969, s.292.
< » |^i||. . UMM-i i I tMUMI '110'IIIMIl i.ti ,. l ; | ^ , » , ft, ,
C.52Sa.l İSLAM HUKUKUNDA SUÇLAR VE CEZALAR 171
Demir, ağaç vs. Gibi bir aletle öldürmeyi, Kısası gerektiren adam öldürme
olarak kabul etmez17.
Belirtelim ki, kısas cezasının verilebilmesi için suçlunun, suçu bilerek
ve isteyerek işlemiş olması gerekir. Aksi halde: birini yanlışlıkla öldüren,
aslında öldürücü olmayan bir fiili bile bile işleyerek ölüme sebep olan, bir
fiili istemeyerek işleyen ve böylece ölüme sebep olan, doğrudan doğruya bir
kimseyi öldürmek için işlenmemiş olan bir fiil sonucunda ölüme sebep olan
suçlular hakkında kısas uygulanmaz18.
Uzva karşı kısasa gelince; Bir kimseyi bilerek, isteyerek ve haksız
olarak öldürmeyecek biçimde yaralayan kimse olanak dahilinde ise aynı
biçimde yaralanır. Bu yarayı isterse yaralanan kendisi açabilir.
Kısas hakkına sahip olana, veliyyi kısas, veliyyi cinayet veya veliyyi
kati denir. Mağdurun velisi af ederse, veya sulh olurlarsa kısas cezası düşer.
Kısas, mağdur, veya velisi için bir hak olmakla birlikte, kısas veya diyetten
veya bunların her ikisinden de vazgeçmek mümkündür. Af halinde yetkili
otorite, suçluya taziren ceza verebilir. Kısas suçlarında fail, sadece mağdura
yaptığı ile cezalandırılabilir. İkisi arasında benzerlik kurulamadığı, aynı
durum söz konusu olmadığında kısas düşer. Kısas, öldürülenin velisinin
hakkıdır. Bir başkası, veya devlet başkanı, adam öldüreni af yetkisine sahip
değildir. Kısasla birlikte intikam yasaktır. Mahkumdan başkası öldürülemez.
Mağdur tarafından mahkumun cezası infaz edilemez19. Fail, öldürdüğü
kimseyi nasıl öldürmüş olursa olsun, kısas keskin bir aletle boynunun
kesilmesi yoluyla infaz edilir.
b) Diyet: Ölüm veya yaralama ile sonuçlanan bir suç işlendiğinde, kısas
istenmediği veya kısasın mümkün olmadığı durumlarda, mal olarak
verilmesi gereken bedele "diyet" denilmekteydi. Diyet bir bakıma para
cezasıdır. Kısas istemeye hakkı olanların hepsinin veya birisinin bundan
vazgeçip diyet istemesi veya kısası uygulamak için bulunması gereken
şartlardan birisinin eksik olması veya kısasın diğer bir sebepten mümkün
olmaması hallerinde Diyet uygulanabilmekteydi. Demek ki, diyet cezası,
kısasa tabi suçların yanlışlıkla işlenmesinde veya kasten işlenip de kısas
cezası şartlarının gerçekleşmediği, kanun koyucunun ceza miktarını
belirlediği cezalardır. İnsanın azalarına karşı tecavüz ve yaralama halinde
ödenmesi gereken tazminata erş denir. Eğer önceden bedeli saptanmamış bir
yaralama ile karşı karşıya ise, hakim yaralananı bir köle kabul ederek,
yaralama ile değerinde meydana gelen eksiklik oranında tam diyetin bir
17 KASANI, Alaüddin Ebu Bekir, Bedaiu's-Sanai fi Tertibi'ş-Şerai (Kıs:el-Kasani:Bedai),
Beyrut, 1394/1974, Darü'l-Kütübi'I Arabi, C.VII, s.233.
18 ÜÇOK-MUMCU-BOZKURT, age., s .76.
19 FENDOĞLU, Hasan Tahsin, age., s.459.
172 AKBULUT Yıl 2003
yüzdesine hükmeder. Buna "hükümet" adı verilir. Örneğin; köle olsaydı
değeri 100 Kuruş edecek olan bir adam yaralanmadan ötürü artık 90 Kuruş
edecekse demek ki değerinin % 10 unu yitirmiştir. O halde, ölüm diyetinin
%10 unu suçlu, mağdura ödeyecektir20.
Diyet, deve, gümüş veya altın olarak ödenir. İslamiyet'ten önce bilerek
ve isteyerek öldürmenin diyeti 10 dişi deve iken sonradan 100 dişi deve
olmuş ve miktar Hz. Muhammed tarafından da kabul edilmiştir. Bazı
hadislerde diyet miktarı 1000 Dinar altın, 12.000 dirhem gümüş, hatta 200
sığır, 2000 koyun veya 200 elbise olarak da geçer21. Öldürmenin kasten veya
hataen olması, diyet olarak verilecek develerin sayısını etkilemese de cins ve
evsafını etkiler. Kasten ve kasta benzer öldürmede deveden verilecek diyet,
çoğunluğun görüşüne göre bir, iki, üç ve dört yaşını tamamlamış develerin
her grubundan yirmi beşer olmak üzere 100 dişi devedir. Hataen adam
öldürmede ise, develerin vasfı daha hafifletilmiş ve yukarıda belirtilen dört
gruptan yirmişer dişi deve ile bir yaşını tamamlamış yirmi erkek deve olarak
belirlenmiştir.
Kadının diyeti, erkek diyetinin yarısıdır. Diyet; üç yılda üç taksitte
ödenir. Öldürülen kölenin diyetinin değil kıymetinin tazmini gerektiği
şeklindeki geleneksel düşünce İslam döneminde de devam etmiştir.
İslam hukukunda cezalar genellikle şahsidir. Ancak cezaların şahsi
olmadığını veya kollektif olduğunu gösteren iki müessese vardır. Bunlardan
birisi Akile diğeri Kasame'dir.
Akile, kasıt unsuru bulunmayan bir öldürme veya yaralama hadisesinde
suçlu adına diyet ödemeyi yüklenen şahıslar topluluğu olarak
tanımlanabilir22. İslam ceza hukukunun karakteristik bir müessesesi olan
akile, İslam'ın ilk zamanlarında temelde kabile yardımlaşmasına dayanırken,
hemen ardından görülen hızlı İslam yayılışına bağlı olarak değişen sosyal
yapıya intibakı söz konusu olmuş, bunun üzerine teoride birtakım
değişikliklere uğrayarak bir gelişme göstermiştir23. Akile bir bakıma,
suçlunun bu suçu işlemesine engel olmadığı için diyet ödemek suretiyle
cezalandırılmasıdır.
Diyetin bu şekilde akılelerce ödenmesi zorunluluğu, bir bakıma yardım,
bir bakıma da cezalandırma niteliğindedir. Nitekim, diyet, akile tarafından
20 ÜÇOK-MUMCU-BOZKURT, age., s.77.
21 ÜÇOK-MUMCU-BOZKURT, age., s. 77; FENDOĞLU, H.Tahsin, age., s. 460;
BARDAKOĞLU, Ali, age., s.475.
22 AKTAN, Hamza, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, "Akile" Maddesi, Cilt:2,
İstanbul 1989, s.248; ÖNDER, Ayhan, age., s.36.
23 AKTAN, Hamza, age., s.249.
C.52Sa.l İSLAM HUKUKUNDA SUÇLAR VE CEZALAR 173
ödenince, hem mağdurun hakkı karşılanmış, hem de suçlunun kötü duruma
düşmesine meydan verilmeyerek sosyal bir yardım sağlanmış olmaktadır.
Akile fertlerine yükletilecek diyet, onları iktisaden kötü duruma
düşürmeyeceği biçimde hakim tarafından servetlerine göre bölünür. Akile
borcunu 3 yıl içinde ve üç taksitte ödeyebilir24.
Kasame, faili meçhul olarak bir kimsenin öldürülmüş olması halinde,
ölünün bulunduğu yeri böyle bir fiilin işlenemiyeceği şekilde kontrol
edebilecek durumda olanların, bazı şartlar ile diyet ödemeye mecbur
olmalarıdır. Öldürülmüş olduğu iddia edilen kimsenin cesedi bir kasabada,
bir mahallede, bir evde ses işitilecek kadar bir kasabaya yakın olan veya hiç
kimseye ait olmayan bir yerde bulunmuş olmalıdır. Ceset iki kasaba veya iki
aşiret arasında bir yerde bulunmuşsa, cesedin daha yakın olduğu kasaba veya
aşiret halkı kasameden sorumludur. Faili meçhul öldürme olayında, ölünün
bulunduğu toprak sahipleri kasameye tabi tutulurlar. Veli-i kısas, bunlardan
elli kişi seçer. Onlar, maktulü öldürmediklerine ve öldüreni de
bilmediklerine yemin ederlerse o zaman onlardan diyet alınır. İçlerinden biri
yemin etmezse, veli-i kısasın isteğiyle, ikrar veya yemin edilinceye kadar
hapsedilir. Veyahut diyet isterse, bütün diyeti onun ödemesine
hükmolunur25.
Diyetin bir ceza mı yoksa tazminat mı olduğu konusu uzun zamandır
tartışılmakla birlikte diyet kan bedeli ve tazminat olma özelliğini daima
korur. Diyetin ceza olma yönü, ödemesiyle failin şahsen borçlu olduğu
kasdi, kısmen de kasıt benzeri öldürmelerde daha belirgindir. Akılenin ve
üçüncü şahısların ödemeyi üstlendiği durumlarda ise artık diyet bir cezadan
çok tazminat ve sosyal sigorta görünümündedir.
2) Allah'ın Haklarına Karşı İşlenen Suçlara Verilen Cezalar
İslam hukukunda bazı suçlar için Kuran'da belirtilmiş değişmez
cezalara "hadd" denir. Hadd başlıca Allah'a karşı işlenen suçlara
konulmuştur. Bundan ötürü de değiştirilemezler. Hadd kelimesinin çoğulu
hudud'dur. Allah'ın haklarına karşı işlenen suçlar; hırsızlık, zina, şarap
içmek veya sarhoş olmak, kazif (birine zina isnat etmek), yol kesme, irtidat
yani İslam dinini terk etmek ve değişik görüşler olmakla beraber isyan'dan
ibarettir26. Bu suçlar Kuran'da yazılı olduğundan yakmmasız kovuşturulur.
24 ARTUK-GÖKCEN-YENİDÜNYA, age., s.102; ŞAFAK, Ali, Mezheplerarası Mukayeseli
İslam Ceza Hukuku, Erzurum 1977, s.104.
25 ÖNDER, Ayhan, age., s.35; Osman KESKİOĞLU, age., s.297; G.H.BOUSQUET, Precis
de Droit Musulman, 3. Bası, Alger 1950, s.84.
26 GÖKÇEN, Ahmet, age., s.4 vd.; DÖNMEZER-ERMAN, age., s.1312; Ayhan ÖNDER,
age., s.35; ARTUK, Emin, "Ceza Hukukunun Tarihi", Ceza Hukuku El Kitabı, İstanbul 1989,
s.24 vd.
174 AKBULUT Yıl 2003
Hadd cezası ağır müeyyideleri ihtiva ettiğinden söz konusu suçların hakim
huzurunda ispatlanması çok güç şartlara tabi tutulmuştur. Meselâ zinanın
sabit olması için dört erkek şahidin olay hakkında ve en küçük ayrıntılarına
kadar aynı şekilde tanıklıkta bulunmaları gerekir. En küçük şüphe halinde
haddlerin uygulanmasından vazgeçilir.
Kazif (zina iftirası) ve Sirkat (hırsızlık) suçlarında ceza için şikâyet
şarttır. Bu suçların isbatı sırasında ve verilen ceza infaz edilirken
şikayetçinin hazır bulunması gereklidir. Zinada şahitler hazır değilse ceza
infaz edilmez. Hattâ recimde şahitler taşlamaya kendileri başlamazsa ceza
düşer. Çünkü bunda bir şüphe uyanır. Hadler ise şüphe ile düşer. Hırsızlıkta
ihbardan önce çalınan şeyi iade etmek cezadan kurtarır. Yol kesicilikte
yakalanmadan önce nedamet ve tevbe haddi düşürür. Bu hallerde bu fiiller,
adi suçlardan sayılır ve cezayı affetmek mümkün olur27.
Hadd cezası uygulanan suçlar ve cezalarını şu şekilde belirtebiliriz:
a) Zina Suçu ve Recim-Sopa Cezaları: İslam hukukunda zina, şer'i bir
sözleşme bulunmadan yapılan haram bir cinsel ilişkidir28. Zina fiilinin
cezasına "haddi zina" adı verilir. Birbirleriyle evli olmayan veya efendi köle
durumunda bulunmayan ayrı cinsten iki kişinin birbirleriyle cinsel ilişkide
bulunmaları zina sayılmış ve recim veya sopa dayağı ile suçlu
cezalandırılmıştır. Nûr Suresinin ikinci Ayetinde:
"Zina yapan kadın ve erkekten her birine 100 değnek vurun"
buyrulmuştur. Bu ayete göre zina yapan kadın ve erkeğe yüz değnek hadd
vurulur. Bunların rızalarıyla bu işi yapmış olmaları cezaya hak etmek için
şarttır. Zorla ırzına geçilen kadına bu ceza verilmez. Ayette (mezniye) değil
de (zaniye) denilmesinin sebebi budur. Bu ayetten önce, Nisa suresinin 15.
Ayetine göre zina eden kadınlar, ıslah-ı hal edilinceye kadar, evlerinde
hapsedilirdi. Nûr Suresi ile değnek cezası verilirdi. Buna celde denir. Çünkü
deriye, cilde vurulur. Bu bir işkence, eti çürütmek için değil de te'dip için
vurmaktır. Onun için değnek vururken dikkat edilecek hususlar şöyle tesbit
edilmiştir: Değnek parmak kalınlığında olacak, düz ve budaksız bulunacak;
vuran kimse elini omuz hizasına kadar kaldıracak, fazla kaldırıp şiddetle
vurmayacak; çıplak bedene vurmayacak; yüz, karın boşluğu, tenasül yerleri
gibi nazik yerlere vurmayacak; değneklerin hepsi bir yere vurulmayıp
27 KESKİOĞLU, Osman, age.s.286; CİN, Halil-AKGÜNDÜZ, Ahmet, Türk Hukuk Tarihi, 1.
Cilt, İstanbul 1995, s.314; AYDIN, M.Akif, Türk Hukuk Tarihi, İstanbul 1999, s.196.
28 ARTUK-GÖKCEN-YENİDÜNYA, age., s.93; AYDIN, M.Akif, age., s.193; CİN, Halil-
AKGÜNDÜZ, Ahmet, age., s.312; Akmet YAŞAR, İslam Ceza Hukukunda İdamı Gerektiren
Suçlar, İstanbul 1995,s.54vd.
C.52Sa.l İSLAM HUKUKUNDA SUÇLAR VE CEZALAR 175
vücudun muhtelif yerlerine dağıtılacak; erkeğe ayakta, kadına oturduğu
halde vurulacak29.
Hazret-i Ömer zamanında bir sünnete dayanılarak zina suçunda recim
cezası da kabul edilmiştir. Musevi hukukunda büyük bir yer alan recim,
suçlunun yarı beline kadar toprağa gömüldükten sonra taşlanarak
öldürülmesidir. Sopa ve recim cezasının uygulanması bakımından zina
suçluları iki kategoriye ayrılmışlardır. Birinci kategoriye girenlere muhsen
adı verilmiştir ki, ergin, mümeyyiz, özgür ve hayatlarında evli olarak cinsel
ilişkide bulunmuş olan kimseler bu kategoriden sayılmışlardır. Yani
suçlunun suçu işlediği zaman evli olması değil hayatında evlilik içinde cinsel
ilişkide bulunmuş olması muhsen sayılmasına yeter. Muhsen'ler zina
işleyince recim ile cezalandırılırlar. Muhsen olmayanlar ise yani
yaşamlarında evlilik içinde cinsel ilişkide bulunmamış olanlar 100 değnekle
cezalandırılırlar. Her iki cezanın da verilebilmesi için, suçluların zina işlemiş
oldukları, ya dört tanıklığa ehil erkek tanığın gözleriyle görülmüş olmalı ve
bu tanıklar mahkemede tanıklıkta bulunmalıdırlar, yahut da suçlular ayrı ayrı
oturumlarda dört kez zina işlemiş olduklarını kabul etmiş bulunmalıdırlar.
Aksi halde bu sanıklara hadd cezası verilemez30.
b) Zina İftirası (Kazf) Suçu ve Cezası: İslam, namusa çok önem verir.
Bir insana iffetsizlik isnadı en büyük günahtır ve ağır cezayı gerektirir. İffete
iftira suçuna kazf denir. İslam hukuku bu isnadın isbatını çok
güçleştirmiştir. Dört görgü tanığı bunu gözleriyle tam gördüklerini beyan
etmelidirler, ikrarda ise dört defa ikrar etmesi, hakim reddettikçe ikrarını
tekrarlaması lazımdır. Aksi halde zina sabit olup recme gidilemez. Zina
isnad edip de isbat edemeyenler müfteri durumuna düşerler ve bu iftiraları
cezasız kalmaz. Nûr Suresinin 4. Ayeti, muhsan olanlara zina isnad edip
isbat edemeyenlere 80 sopa vurulmasını belirtmektedir. Bu ceza, evlenmiş
veya evlenmemiş olan namuslu kadına, iffetli yetişkin kızlara yapılan zina
iftirasına da şamildir. Aklı baliğ olan hür, namuslu müslüman kadını
muhsandır. Ona iftira cezayı gerektirir. Erkeklere iftira da aynı şart ve
hükümlere bağlıdır. Köleler hakkında kazf haddi 40 sopadır. Köleye yapılan
zina iftirası ise, hadd-i kazfi değil, tazir'i gerektirir. Ancak karısına zina
isnad edip de ispat edemiyen koca cezalandırılmadığı gibi, küçükler, deliler
ve füruuna zina isnat etmiş olan usûl kazf den ötürü cezalandırılmazlar31.
c) Hamr (Şarap) İçme Suçu ve Cezası: İçinde alkol bulunan içki ve
özellikle şarap içmenin veya bu tür içkileri içmekten dolayı sarhoş olmanın
29 KESKİOĞLU, Osman, age., s.288.
30 ÜÇOK-MUMCU-BOZKURT, age., s.79; KESKİOĞLU, Osman, age., s.288; CİN, Halil-
AKGÜNDÜZ, Ahmet, age., s.312.
31 ÜÇOK-MUMCU-BOZKURT, age., s.79; KESKİOĞLU, Osman, age., s.289; CİN, Halil-
AKGÜNDÜZ, Ahmet, age., s.314.
176 AKBULUT Yıl 2003
cezasına "haddi şirb" veya "haddi sekir" adı verilir. Bu ceza Kuran'da
yoktur. Sonradan İcma ile kabul edilmiştir. Bu suçun cezası 80 sopadır.
Suçun oluşması için iki erkek şahidin şahadeti, suçlunun ikrarı ve sarhoşluk
halinin isbatı gereklidir. Sarhoşun ağzının kokusu geçtikten sonra had
vurulmaz. Küçükler, deliler, gayrimüslimler ve yeni müslüman oldukları ve
şeriatı bilen kimselerle değinip öğrenmelerine olanak bulunmayan yerlerde
yaşadıkları için bu yasağı bilmeyenlere de bu ceza verilmez32.
d) Hırsızlık Suçu ve Cezası (Hadd-i Sirkat): Başkasına ait koruma
altındaki belli bir değerde bir malı mülk edinme kasdıyla gizlice almaya
hırsızlık denir. İslam hukukçuları, hırsızlığı ikiye ayırırlar: Birisine adi veya
basit hırsızlık, diğerine büyük hırsızlık adını verirler. Adi veya basit hırsızlık
dediğimiz suç hadd cezasını gerektirir. Büyük hırsızlık ise tazir cezasını
gerektirir. Burada had cezasını gerektiren küçük hırsızlıktan bahsedeceğiz.
Hırsızlık suçlarında iki çeşit hüküm uygulanır: Birincisi, mala ilişkin
olup çalınan şeyin iadesi, bu iade mümkün olmazsa belli bir tazminatın
verilmesinden ibarettir. Cisme ilişkin hüküm ise, "haddi sirkat" yani cezadır.
Hırsızlık edenin ilk seferde sağ eli kesilir. İkinci defa hırsızlık ederse bu
defa sol ayağı kesilir. İki elini de kesip hayati ihtiyaçlarını görmekten
büsbütün mahrum bırakılmaz. Yine hırsızlık ederse artık kesilecek bir şey
yoktur. Tövbe edinceye kadar hapsedilir33. Çaldığı mal elinde mevcut ise
sahibine iade edilir. Mal bulunmaz ise tazmin gerekmez. Had vurmak cezası,
tazmini bertaraf eder. İki ceza bir arada toplanmaz. Hırsız, haddin
tatbikinden önce tövbe ederse, Hanefi mezhebine göre mal sahibi
affetmedikçe had düşmez. Safilere göre düşer. Hırsızlık suçunun oluşması
için malın belli bir değerde olması gerekir. Çalınan malın 10 dirhem
gümüşten aşağı kıymette olmaması gerekir. Bu itibarla çeşitli hırsızlıklarda,
çalınan malların değerlerinin toplamı on dirheme ulaşmazsa, el kesme cezası
uygulanmaz. Çünkü ortada ayrı ayrı hırsızlık fiilleri bulunmaktadır.
Belirtilen miktar, tek hırsızlıkta tek kimse içindir. İki kişi, örneğin değeri on
dirhemlik bir malı beraberce çalsalar cezaya çarptırılmazlar. Nedeni, her
birinin payına beş dirhem düşmesidir34.
32 ÜÇOK-MUMCU-BOZKURT, age., s.80.
33 ŞENSOY, Naci, Basit Hırsızlık ve Çeşitli Mevsuf Hırsızlıklar, 2. Bası, İstanbul 1963, s.19-
21; GÖKÇEN, Ahmet, Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Kanunları ve Bu kanunlardaki Ceza
Müeyyideleri, s.76 vd.
34 ARTUK-GÖKCEN-YENİDÜNYA, age., s.92; AKŞİT, Cevat, İslam Ceza Hukuku ve
İnsani Esasları, İstanbul 2000, s. 113; SCHACT, Joseph, age., s.186; KESKİOĞLU, Osman,
age., s.290; İslamda Ağırlık Ölçüleri hakkında geniş bilgi için bk. Osmanlılarda Ölçü ve
Tartılar (Ottoman Weights and Measures), Metin ve Sergi Çalışmaları, Garo KÜRKMAN,
Türk ve İslam Eserleri Müzesi Sergi Katoloğu, İstanbul 1991, s.7 vd.; Hinz Walther, Çev.
Sevim Acar, İslamda Ölçü Sistemleri, No:21, İstanbul 1990.
ıi'HJi ' ' • ' * i 1 i.- ı ı 1^1 ıtn.tı. ı , I.MHMI n»4|*ıı.. ( , . l ,ı M^..ını.
C.52Sa.l İSLAM HUKUKUNDA SUÇLAR VE CEZALAR 177
Malı çalınan kimse malın maliki veya hiç olmazsa zilyedi olmalıdır.
Malı çalınan ile hırsız arasında belirli bir akrabalık bağı bulunmamalıdır.
e) Yol Kesme (Kat'ül Tarik) Suçu: Büyük hırsızlık (sirkat) olan yol
kesme suçu, değişik biçimlerde ve ağırlıkta işlenebilir. Yol kesenlere kutta-ı
tarik denir. Bunlar dağ başında ve kırlarda silahlı olarak gezip rastgeldikleri
yolcuları tutup soyan eşkiyadır. Bunun cezası Maide Suresinin 33. Ayetinde
gösterilmiştir.
Yol kesme suçunun cezası, muhtelif olasılılara göre farklılık arz eder.
Nitekim, bir kısmı sadece soygunculuk yapar, mala dokunur, cana
dokunmaz, bazısı ise hem malını alıp hem de öldürürse, bu iki suç birleşince
bunun cezası ağır olur. Yanlız mal alırsa bunların sağ eli ve sol ayağı kesilir.
Hem mal alıp hem de öldürürse diri olarak asılıp süngü ile öldürülür veya
öldürüldükten sonra asılarak ölüsü teşhir edilir. Bu şekilde ceza, kısas
olmayıp had olduğundan varislerin affetme yetkisi yoktur. Yalnız ulu'1-emr
bu cezalardan asmak yerine katil, katil yerine el ayak kesmeyi tercih etmek
yetkisini haizdir. Eşkiya, soygunculuk yapmaz, ırza geçmez, adam
öldürmezse yalnız yolu tehdit ederse, o zaman hapsolunur, başka bir yere
sürülür. Bunlar adam yaralar veya öldürürde soygunculuk yapmazlarsa o
zaman bu kısasa girer. Veli-i kısas isterse kısas ister, isterse diyet alır. Mal
almışlar da tövbe etmişlerse mal sahipleri mallarını istemekte serbesttirler35.
f) Bir Müslüman'ın Dinini Terk Etmesi Yahut Başka Bir Dine
Girmesi: Bir müslüman'ın dinini terk etmesi veya başka bir dine girmesine
"irtidad" veya "ridde" denir. İrtidad, sözlükte, kesin dönüş, terim olarak ise,
kişiyi İslam dairesinden çıkaran bir şeyin yapılmasıyla İslam dininden kesin
dönüştür. Bu suçun cezası, sünnet ve icma ile tesbit edilmiştir. Ridde suçu,
bir şüphe sebebiyle meydana gelmişse, mürtede gerçek anlatılır ve yeniden
müslüman olması istenir. Gerekiyorsa düşünme fırsatı verilir. Düşünmenin
süresi konusunda, üç gün veya daha fazlasına ait görüşler vardır. İslam
mantığına en uygun düşen görüş olarak, kişinin tövbe edeceğine dair ortada
umut olduğu sürece teklifin tekrarlanması gerektiği belirtilmiştir36. İslamdan
dönen erkek öldürülür. Kadın ise hapsedilir ve İslam'a dönünceye kadar her
üç günde bir dövülür37. Ridde suçunun oluşması için, mürtedin akıllı ve
seçme gücünün elinde olması şarttır. Bu suçun cezalandırılmasının sebebi,
din değiştirmenin toplumu derin surette sarsacağı, kamu düzenini derinden
etkileyeceği ve fitne oluşturacağı içindir.
35 KESKİOĞLU, Osman, age., s.291; YAŞAR, Ahmet, age., s.26; FENDOĞLU, H.Tahsin,
age., s.453; ÜÇOK-MUMCU-BOZKURT, age., s.80.
36 ARTUK-GÖKCEN-YENİDÜNYA, age., s.97; KARAMAN, Hayrettin, Mukayeseli İslam
Hukuku, C.I, 5.Baskı, İstanbul 1996, s.224; AYDIN, M.Akif, age., s.299; FENDOĞLU,
H.Tahsin, age., s.457.
37 ARTUK-GÖKCEN-YENİDÜNYA, age., s.97; .; SCHACT, Joseph, age., s.192.
178 AKBULUT Yıl 2003
g) Devlete Karşı İsyan Suçu ve Cezası (Bağy): Müslümanlardan bir
grubun, kendi kanaat ve ictihadlarına göre, yanlış yolda olan devlet
başkanına baş kaldırmalarına; onu devirmek, düzeni değiştirmek veya ayrı
bir devlet kurmak istemelerine "bağy", bunu yapanlara da "baği" denir. Bu
hareket Hz. Osman'ın son zamanlarında başlamış, Cemel olayı, Sıffin ve
Haricilere karşı yapılan Nehrevan savaşları meydana gelmiştir. Osmanlı
hukukunda çokça görülen, siyaseten kati kurumunun temelini, devlete isyan
(bağy) suçu teşkil etmektedir. Asilere verilen ceza, İslam hukukçuklarının
ittifakıyla, had cezalarından sayılmıştır38. İsyan suçu niteliği itibariyle irtidad
ve yol kesme suçlarından ayrılır. İsyancıların amacı adi suç işleme olmayıp,
tamamen siyasidir. İsyancı sıfatını taşıyanların müslüman olduklarından
kimsenin şüphesi yoktur. Fakat bunlar devlet başkanına karşı ayaklanarak
düzenin değişmesini isteyen, esas amaçları fesat çıkarma olmayan,
kendilerine göre yaptıklarının İslamın hayrına olduğunu düşünen bir
topluluktur. İsyancılardan, bir yere toplanıp grup oluşturmayanlarla devlete
baş kaldırmayanlara dokunulamaz. Hukuken diğer insanlara davranıldığı
gibi davranılır. Bozuk inançların haksız propagandasını yaparlarsa önce
uyarılır, sonra ta'zir edilir. Devlete isyan ettiklerinde, önce uyarılır, sonra
savaşılır. Savaştan önce uyarılmaları şarttır. Savaşta, kaçan kovalanmaz,
yaralı ve esirler öldürülmez, malları zapt edilmez. Çocukları esir edilmez.
Zaruret bulunmadıkça, evleri, paraları, ürünleri tahrip edilmez. Zira bu
savaşın amacı, yok etmek değil, yola getirmektir39.
Kaynaklardaki bilgiler toplu olarak değerlendirildiğinde isyan suçunun
belirli, sabit cezasının bulunmadığı görülmektedir. İsyancıların savaş
esnasında öldürülebilecekleri kabul edilmekle birlikte bu durum halin
icabından kaynaklanan bir zarurettir. Esasında asilerin savaş esnasında
öldürUlebilmelerini esasen ceza olarak nitelemek de güçtür. İsyancılara karşı
savaşmak bir meşru müdafaa hareketi olup amacı asileri itaate zorlamaktır.
Şayet bu bir ceza olarak düşünülseydi, savaşta isyancıların yenilmesinden
sonra yakalanan esirlerin cezasının da idam olması gerekirdi. Halbuki isyan
bastırıldıktan sonra ölüm cezası verilemeyeceği, uygun bir ta'zir cezası
verileceği hususunda Ebu Hanife dışındaki hukukçular görüş birliği
içindedirler40.
3) Taziren Cezalandırılan Fiiller
Tazir, sözlükte, ıslah terbiye anlamına geldiği gibi, çevirmek,
reddetmek, mutlak tedip ve ıslah etmek anlamlan da vardır. Terim olarak,
38 FENDOĞLU, H.Tahsin, age., s.458.
39 FENDOĞLU, H.Tahsin, age., s.458.
40 AKMAN, Mehmet, "Önceki Hukukumuzda İsyan Suçu", Marmara Üniversitesi Hukuk
Fakültesi, Hukuk Araştırmaları Dergisi, Cilt:9, Sayı:l-3, İstanbul 1995, s.217; Ahmet
AKGÜNDÜZ. Mukayeseli İslam ve Osmanlı Hukuku Külliyatı, Diyarbakır 1986, s.823.
I'"l!' ' il'1" 'i' 'HiMt .'lıwi|*u.- > h ı , ıı* .»< «. i t
C.52Sa.l İSLAM HUKUKUNDA SUÇLAR VE CEZALAR 179
hakkında kesin ceza tesbit edilmemiş olan yasaklanmış fiillerde, yerine
getirilmesi gerekli olan ceza demektir41. Kur'an ve sünnet temel bazı suçlar
için zaruri ve sınırlı ölçüde cezai müeyyide getirmiş olduğundan genelde
dini ve ahlaki esasların korunması, hukuk düzeninin ve içtimai disiplinin
ihlalinin önlenmesi, gerekiyorsa bunu sağlayacak cezai tedbir ve
müeyyidelerin geliştirilip uygulanması, müslüman toplumların kendi devir
ve şartları içinde takdir ve tayin edecekleri bir husus olup devlete bu yönde
geniş bir görev ve yetki alanı bırakılmıştır. Haddi gerektiren suçların dışında
kalan fiillerin ne derece suç olduğu ve hangi tür müeyyide ile
cezalandırılacağı İslam'ın genel ilke ve gayeleri doğrultusunda belirlenir ve
uygulanır. İslam hukukçuları bu grup cezaların celde, hapis, sürgün, kınama,
tehdit, nasihat, tazmin, mali ceza hatta ölüm cezası şeklinde verilebileceğini
kabul ederler. Ancak hangi suç için hangi cezanın uygulanacağı ve bunun üst
sınırının ne olacağı ta'ziren ölüm cezasının uygulanıp uygulanmayacağı
konularında değişik görüşler yer almaktadır. Memleketin huzur ve rahatını
bozan hareketlerle, mesela esnafın narhtan fazla mal satması (ekmek, et gibi
ihtiyaç maddelerine hükümetçe konulan fiat), yiyecek içeceği tağşiş etmesi
(ağırlığı veya kaliteyi düşürmek) veya ihtikara (vurgunculuk, bir malı
değerinden çoğa satma) sapması gibi fiiller ta'ziri gerektirmekteydi42.
Ta'zir'le cezalandırılacak suçlarda hakime büyük bir takdir hakkı
bırakılmıştır. Hakim isterse suçluya sadece öğüt verir; onu azarlar,
hapsettirir, sürgüne yollar, yüzünü karalıyarak teşhir ettirir, sopa attırır. Yine
suçundan vazgeçinceye kadar selam vermemek, kendi haline terkedilmekle
de tazir olunabilir. Görevden azil suretiyle, saçı traş edilmekle, para cezası
vermekle, bir taşınmazın yıkılmasıyla da tazir olunabilir. Tazir suçunun
cezası, zamanın yasama organına bırakılmıştır. Tazir cezalarının hapis, sözlü
ihtar, tevbihten öteye gitmemesi, had miktarının en azına ulaşılmaması
gerekir. İslam devleti hükümdarlarına, devlete zararlı oldukları kanısına
vardıkları kimseleri öldürebilmeleri yolunda bir hak tanınmıştır ki, buna
siyaseten kati denir43.
III. İslam Hukukunda Cezalandırma İlkeleri
Ceza hukukunun kaynakları bakımından başta gelen ve onu diğer hukuk
dallarından ayırmaya yarayan en büyük özelliği bu hukuk dalının taşıdığı
41 FENDOĞLU, H.Tahsin, age., s .471.
42 ÖNDER, Ayhan, age., s.35; AND, Metin, "16. Yüzyılda Osmanlılar'da Cezalar", Hayat
Tarih Mecmuası, Yıl:5, Ciltrl, Sayı:3,1 Nisan 1969, s.30 vd.
43 Bk. MUMCU, Ahmet, Osmanlı Devletinde Siyaseten Kati, Ankara 1963; Osman
ŞEKERCİ, İslam Ceza Hukukunda Ta'zir Suçlan ve Cezalan, İstanbul 1996, s.25 vd.;
FENDOĞLU, H.T., age., s.474; AYDIN, M.Akif, age., s.208; ARTUK-GÖKCENYENİDÜNYA,
age., s.106; ÜÇOK-MUMCU-BOZKURT, age., s.82; Osman KESKİOĞLU,
age.,s.297.
180 AKBULUT Yıl 2003
hükümler itibariyle kesin, açık ve belirli oluşudur. Bu ilkeler, ceza
hukukunun bütün bölümlerinde geçerli olup, suçlunun yararı gerekmedikçe
bu ilkelerden ayrılmak söz konusu olamaz.
Ancak, Ceza hukukunun yasak eylemlerin belirlenmesi ve bunları
karşılayan ceza müeyyideleri bakımından asıl özelliği kanunilik prensibinin
bu hukuk dalında egemen bulunmasıdır.
1) Kanunilik: "Kanunsuz suç ve ceza olmaz" kaidesine bugünün
doktrininde verilen anlam şudur: Ceza hukukunun esası yalnız kanundur. Bu
sebeple "kıyaslama", "hukukun genel prensipleri", "örf ve adef'e ceza
hukukunda yer verilmez. Kanunsuz suç ve ceza olmaz, kaidesi iki ayrı
konuyu kapsamına alır. Kanunsuz suç olmaz, kaidesi gereğince kanunun
açıkça suç saymadığı bir fiilden dolayı hiç kimse cezalandırılamayacağı gibi
kanunun açıkça cezayı arttırıcı saymadığı bir sebepten dolayı da kimsenin
cezası artırılamaz. Kanunsuz ceza olmaz, kaidesi gereğince hiç kimse o suçu
için kanunun vazetmediği bir ceza ile veya vazedilen cezadan daha ağır bir
ceza ile cezalandırılamaz. Ancak "kanunsuz ceza olmaz" kaidesine hiçbir
istisna kabul etmemiş olan memleketlerin kanunlarında bile cezanın
miktarının ve hatta bazı hallerde nev'inin tayini hususu hakimin takdirine
bırakılmıştır44. Bu ilke sayesinde, Ceza hukuku, sosyal savunmayı sağlayıcı
amacı ile ferdi koruyucu maksadını gerçekleştirebilmektedir. İlkenin esas ve
mantığı, kişinin yasak eylemleri önceden bilmelerini sağlamak düşüncesine
dayanır. Zira, ancak bu suretledir ki kişi hareketlerini düzenlemek imkanını
bulabilir.
2) Şahsilik: Bu prensip Kur'an'da, herkesin yaptığının kendisine tesir
edeceği ve hiçbir mükellefin başkasının işlediği suçun sorumluluğunu
taşımayacağı şeklinde değişik vesilelerle tekrar edilmiş, hem dünya hem de
ahiret hayatında geçerli genel bir ilke olarak ortaya konmuştur. Hz.
Peygamber de babanın suçundan evladın, oğulun suçundan babanın ceza
görmeyeceğini her suçlunun ancak kendi aleyhine bir fiil işlemiş olacağını
bildirmiştir. İslamiyet, Arap toplumunda öteden beri devam edegelen
kollektif sorumluluğu ilke olarak reddedip cezanın şahsiliği kaidesini hakim
kılmıştır. Ancak bu kaidenin iki istisnası olan akile ve kasame müesseseleri,
belli bir amaca yönelik olarak İslam hukukunda devam ettirilmiştir45.
3) Genellik: İslam ceza hukukunda cezanın şahıslar bakımından
genelliği, yani kanun karşısında herkesin eşitliği ilkesi hakim olup hiçbir
zümre ve şahsa dokunulmazlık veya ayrıcalık tanınmamıştır. Esasında
44 EREM, Faruk, Türk Ceza Hukuku, Cilt I, Genel Hükümler, Seçkin Kitabevi, Ankara, 1984,
s.75.
45 BARDAKOĞLU, Ali, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, "Fıkıh" Açıklaması,
Cilt:7, İstanbul 1993.S.475.
C.52 Sa. 1 İSLAM HUKUKUNDA SUÇLAR VE CEZALAR 181
Islamiyette fertler, Şeriat nazarında ve yaratılış itibariyle birbirlerine
eşittirler. Irk, renk farkı tanımayan İslamın nazarında, siyah, beyaz bütün
insanlar arasında hiçbir fark gözetilmez. Hukuken hepsi eşittir46.
4) Suç-Ceza Dengesi: İslam ceza hukukunda suç ile karşılığında
verilecek ceza arasında makul bir dengenin mevcudiyeti dikkati
çekmektedir. Cezalandırma asıl amaç değil zarureten başvurulan bir çaredir.
Bu itibarla cezalar ancak zaruret ölçüsünde belirlenmiştir. Kur'an-ı
Kerim'deki, "Bir kötülüğün karşılığı ona denk bir kötülüktür" hükmü,
tecavüzlere sadece misliyle karşılık verilmesinin gereğine ve dolayısıyla suçceza
dengesinin tesisine işaret etmektedir47.
5) Cezalandırmada Adalet ve Hakkaniyet: Adalet, davranışta ve
hükümde Doğru olmak, hakka göre hüküm vermek, eşit olmak anlamlarına
gelir. Adalet, Kur'an-ı Kerim'de ve hadislerde genellikle "düzen, denge,
denklik, eşitlik, gerçeğe uygun hükmetme, doğru yolu izleme, dürüstlük,
tarafsızlık" gibi anlamlarında kullanılmıştır. Kur'an-ı Kerim'e göre adaletin
ölçüsü yahut dayanağı hakkaniyettir. Adalet genellikle, verilen ile hak edilen
arasındaki dengeyi ifade eder. Hükümlerde adalet düşüncesi hakimdir.
Adalet, mülkün temelidir. "Allah adaleti, iyiliği emreder..". Bütün
muameleler adalet prensibine göre ayarlanır. Hakkı, hak sahibine vermek
gerekir. Haksızlık zulümdür. Zulüm en büyük günahtır. Kur'an-ı Kerim'de
adalet kelimesi 20, zulüm kelimesi de 299 yerde geçer.
"Allah size emanetleri ehline vermenizi, insanlar arasında hüküm
verdiğiniz zaman da adalet üzerine hükmetmenizi emreder" (Nisa suresi: 135,
Maide:8)48.
Kanunu bilmemenin bazı hallerde mazeret sayılması, cezai hüküm
taşıyan nasların (bir mesele hakkında Kur'an veya Sünnet'te gelmiş olan
açık hüküm), geçmişe şamil olmaması, herkesin aslen suçsuzluğunun ilke
olarak kabul edilip suç için belli ispat vasıta ve ölçüsünün istenmesi, suçluya
işkence edilmesinin yasaklanması, cezalandırmada adaleti gerçekleştirmeye,
haksızlığı ve hakkın suistimalini önlemeye yönelik ilkelerdir.
46 TUNAYA, Tarık Zafer, Amme Hukukumuz Bakımından İkinci Meşrutiyette Fikir
Cereyanları, İstanbul 1948 (Teksir Makinası ile Basılmış), s.93.
47 BARDAKOĞLU, Ali, age., s.475.
48 BARDAKOĞLU, Ali, age., s.476; KESKİOĞLU, Osman, age., s.32.